Bài giảng: Chuyển hoá năng lượng

chuyÓn ho¸ n¨ng l­îng Môc tiªu häc tËp: - Tr×nh bµy ®­îc c¸c nguyªn nh©n tiªu hao n¨ng l­îng cña c¬ thÓ. - Nhu cÇu n¨ng l­îng cña c¬ thÓ. 1. Kh¸i niÖm vÒ n¨ng l­îng vµ c¸c d¹ng n¨ng l­îng cña c¬ thÓ 1.1. Kh¸i niÖm vÒ n¨ng l­îng - Ho¹t ®éng sèng lµ mét qu¸ tr×nh chuyÓn hãa vËt chÊt liªn tôc, cã tiªu tèn n¨ng l­îng. - Nguån n¨ng l­îng cña c¬ thÓ do dÞ ho¸ c¸c chÊt h÷u c¬ trong c¬ thÓ. 1.2. C¸c d¹ng n¨ng l­îng tron c¬ thÓ - NhiÖt n¨ng: duy tr× th©n nhiÖt, phÇn nhiÖt n¨ng d­ thõa th¶i ra ngoµi b»ng qu¸ tr×nh th¶i nhiÖt. - §éng n¨ng (c¬ n¨ng): cho c¸c c¬ quan ho¹t ®éng. - §iÖn n¨ng: do dßng ion chuyÓn ®éng qua mµng, t¹o ®iÖn thÕ mµng tÕ bµo. - Ho¸ n¨ng: NL tÝch luü trong c¸c liªn kÕt ho¸ häc. Quan träng nhÊt lµ ATP (Adenosin Triphosphat) råi ®Õn creatinphosphat. + ChÊt cung cÊp n¨ng l­îng trùc tiÕp cho tÕ bµo. + ATP cã chøa mét liªn kÕt nghÌo n¨ng l­îng vµ 2 liªn kÕt giµu n¨ng l­îng. Khi bÞ thuû ph©n: ATP-ase ATP ADP + P + 12000 calori. + Tæng n¨ng l­îng trong ATP cña mçi tÕ bµo chØ ®ñ dïng cho tÕ bµo ®ã trong mét vµi gi©y. Vai trß cña ATP: + Cã 1 liªn kÕt cao n¨ng, nh­ng kh«ng cung cÊp trùc tiÕp cho tÕ bµo sö dông mµ ph¶i chuyÓn qua ATP. + Ngay khi ATP  ADP, ngay lËp tøc nhËn n¨ng l­îng tõ creatinphosphat ATP. Vai trß cña creatinphosphat: 2. C¬ thÓ tiªu dïng N¨ng l­îng 2.1. ChuyÓn ho¸ c¬ së - §Þnh nghÜa: CHCS lµ møc tiªu hao n¨ng l­îng tèi thiÓu cho c¬ thÓ trong ®iÒu kiÖn c¬ së. ( NghÜa lµ, NL cho CH tÕ bµo, h« hÊp, tuÇn hoµn , bµi tiÕt, duy tr× th©n nhiÖt vµ tr­¬ng lùc c¬.) - §iÒu kiÖn c¬ së: nghØ ng¬i hoµn toµn, thøc tØnh, kh«ng vËn c¬, kh«ng tiªu ho¸, kh«ng ®iÒu nhiÖt. + NghØ ng¬i hoµn toµn: Cã ng­êi chë ®Õn phßng ®o, nghØ tr­íc khi ®o 30 phót, n»m ë t­ thÕ gi·n c¬ ... + Kh«ng tiªu ho¸: nhÞn ¨n 12h tr­íc ®o, tèi h«m tr­íc ¨n ch¸o ®­êng. + Kh«ng ®iÒu nhiÖt: To phßng ®o 24-260C. §©y lµ ®iÒu kiÖn quy ­íc, khi ngñ CH cßn thÊp h¬n møc c¬ së 8-10%. - Thay ®æi CHCS theo: giíi, tuæi, vïng khÝ hËu. Tr¹ng th¸i c¬ thÓ: CHCS t¨ng khi sèt, ­u n¨ng tuyÕn gi¸p. CHCS gi¶m khi ®ãi ¨n kÐo dµi, suy kiÖt... CHCS ng­êi tr­ëng thµnh: 39-40 KCal/m2/h. - §¬n vÞ ®o: KCal/m2/h. Dïng ph­¬ng ph¸p h« hÊp vßng kÝn, x¸c ®Þnh V O2 bÞ tiªu hao trong 1 giê ë ®.kiÖn ®o (ml) råi qui vÒ ®iÒu kiÖn chuÈn (00C, 760mmHg), nh©n víi gi¸ trÞ nhiÖt l­îng cña O2 lµ 4,825 KCal (øng víi TSHH 0,83 - chÕ ®é ¨n hèn hîp b×nh th­êng). DiÖn tÝch c¬ thÓ (m2) tÝnh theo c«ng thøc cña Dubois (theo chiÒu cao: cm, träng l­îng: Kg). - Ph­¬ng ph¸p ®o CHCS: 2.2. ChuyÓn ho¸ trong lao ®éng + Chñ yÕu lµ vËn c¬. NLd¹ng ho¸ n¨ng thµnh c«ng n¨ng vµ nhiÖt n¨ng. + NÕu c¬ co ®¼ng tr­¬ng, c«ng chØ ®¹t 20-25%. C¬ co ®¼ng tr­êng, toµn bé n¨ng l­îng tiªu hao d­íi d¹ng nhiÖt, mµ kh«ng sinh c«ng. + Th­êng cã sù kÕt hîp c¶ hai d¹ng co c¬. - C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng: +C­êng ®é vËn c¬tiªu hao n¨ng l­îng t¨ng. VÝ dô: CHCS: 40 KCal/m2/h. Ngåi yªn: 50 KCal/m2/h. §i chËm: 100 KCal/m2/h. §i nhanh: 180 KCal/m2/h. Ch¹y chËm: 295 KCal/m2/h. Ch¹y nhanh: 400 KCal/m2/h. + T­ thÕ L§ + Thao t¸c thuÇn thôc + Dùa vµo tiªu hao n¨ng l­îng, chia c¸c nhãm L§ sau: L§ nhÑ, tiªu hao: 1200-1500 KCal/8h . L§ võa, tiªu hao: 1600-2000 KCal/8h . L§ nÆng, tiªu hao: 2100-3000 KCal/8h . L§ rÊt nÆng, tiªu hao: >3000 KCal/8h . (Møc tiªu hao ë n÷ ®­îc tÝnh thÊp h¬n nam cïng lo¹i: 20-30%). 2.3. Tiªu hao n¨ng l­îng do tiªu ho¸ - Lµ n¨ng l­îng ®Ó ¨n, bµi tiÕt, tiªu ho¸, hÊp thu, ®ã lµ t¸c dông ®éng lùc ®Æc hiÖu cña thøc ¨n (SDA). - §ã lµ tû lÖ % cña møc tiªu hao n¨ng l­îng t¨ng thªm so víi tr­íc khi ¨n. - Víi protein SDA lµ 30%, lipid lµ 4%, glucid lµ 6%, chÕ ®é ¨n hçn hîp lµ 10%. - §Ó cã tiªu hao n¨ng l­îng ®óng, cÇn ph¶i trõ SDA. 2.4. Tiªu hao n¨ng l­îng do ®iÒu nhiÖt §Ó gi÷ th©n nhiÖt h»ng ®Þnh c¬ thÓ ph¶i tiªu hao n¨ng l­îng ®Ó chèng l¹nh hoÆc chèng nãng. C¶ 4 lo¹i n¨ng l­îng tiªu hao trªn ®©y cÇn thiÕt cho c¬ thÓ tån t¹i (kh«ng lµm t¨ng träng vµ sinh s¶n). V× vËy cßn gäi lµ n¨ng l­îng tiªu hao ®Ó duy tr× c¬ thÓ. 2.5. Tiªu hao n¨ng l­îng cho ph¸t triÓn vµ sinh s¶n - ë c¬ thÓ ®ang ph.triÓn, ng­êi tr­ëng thµnh håi phôc bÖnh,... - TrÎ em t¨ng träng 1g th× cÇn 5 KCal. - Ng­êi lín t¨ng träng 1g th× cÇn 4 KCal. - Toµn bé n¨ng l­îng cho ph¸t triÓn b×nh th­êng: 80.000 KCal. - Nu«i con b»ng s÷a mÑ cÇn: 500KCal/24h, cho 500-600ml s÷a/24h. 4. §iÒu hoµ CHNL 4.1. §iÒu hoµ CHNL ë møc tÕ bµo - Phô thuéc vµo hµm l­îng ATP vµ ADP. TÕ bµo kh«ng ho¹t ®éng: hµm l­îng ATP t¨ng, ADP gi¶m; P¦ sinh n¨ng l­îng gi¶m. TÕ bµo ho¹t ®éng: hµm l­îng ATP gi¶m; ADP t¨ng  oxy ho¸ t¹o n¨ng l­îng t¨ng  t¸i lËp ATP. 4.2. §iÒu hßa CHNL ë møc c¬ thÓ Vai trß c¸c hormon: - T3, T4: oxy ho¸ vµ phosphoryl ho¸ ë hÇu hÕt c¸c tÕ bµo, m«. - Adrenalin, glucagon, GH, glucocorticoid t¨ng  t¨ng ph©n gi¶i glycogenglucose. Insulin t¨ng vËn chuyÓn glucose vµo TB  t¨ng sö dông glucose. Testosteron, estrogen, progesteron: t¨ng CHCS, t¨ng ®ång ho¸ protein. 4.2. §iÒu hßa CHNL ë møc c¬ thÓ Vai trß cña TK: - KÝch thÝch giao c¶m t¨ng CH. - KÝch thÝch phã giao c¶m gi¶m CH. 5. Nhu cÇu n¨ng l­îng - N¨ng l­îng ®­a vµo n¨ng l­îng tiªu hao: c©n b»ng n¨ng l­îng d­¬ng (t¨ng träng, bÐo)  bÐo ph×.. - Nhu cÇu n¨ng l­îng phô thuéc vµo tuæi, giíi, lo¹i lao ®éng. 8h ngñ: 450 KCal 8h sinh ho¹t: 750 KCal 8h lao ®éng: 1.200 KCal 2.400 KCal - Ng­êi tr­ëng thµnh, L§ vµ sinh ho¹t BT, sè n¨ng l­îng tiªu hao 24h nh­ sau: Ng­êi tr­ëng thµnh, L§ vµ sinh ho¹t BT, sè n¨ng l­îng tiªu hao 24h nh­ sau: + Tuú møc ®é L§  chÕ ®é dinh d­ìng kh¸c nhau . + L§ qu©n sù nhu cÇu n¨ng l­îng còng kh¸c nhau. NÕu 1 ngµy cÇn 3000 KCal th×: Glucid: 400-500g (70%), Lipid: 90-110g (15-20%, trong ®ã 1/2 lµ L cã nguån gèc ®éng vËt), Protid: 80-100g (10-15%, trong ®ã 1/3 protid cã nguån gèc ®éng vËt, tèi thiÓu /24h cÇn 30g P). - N¨ng l­äng lÊy tõ thøc ¨n : P, L, G. - Ngoµi ®ñ calori, khÈu phÇn ¨n cÇn c¸c vËt chÊt kh¸c nh­ n­íc, muèi kho¸ng, vitamin (nhÊt lµ vitamin C). 3. Nguyªn t¾c ®o tiªu hao n¨ng l­îng N¨ng l­îng dï tiªu hao bÊt kú d¹ng g× còng ®Òu ph¶i th¶i ra ngoµi d­íi d¹ng nhiÖt  ®o nhiÖt l­îng. §¬n vÞ ®o: lµ calori, lµ nhiÖt l­îng cÇn ®Ó n©ng 1g n­íc tõ 150C lªn 160C. Trong y häc th­êng dïng: KCal = 1000 cal. (NhiÒu tµi liÖu th­êng viÕt: Calo) 3.1. Ph­¬ng ph¸p ®o nhiÖt l­îng trùc tiÕp Dïng phßng nhiÖt l­îng kÕ. NhiÖt to¶ ra ®· lµm nãng dßng n­íc ch¶y qua phßng vµ ®­îc tÝnh: Q = V(t1 -t2)C * V: thÓ tÝch n­íc tõ fßng ch¶y ra * t1 - t2: chªnh lÖch nhiÖt ®é cña dßng n­íc ch¶y vµo vµ ch¶y ra. * C: nhiÖt dung cña n­íc. Ph­¬ng ph¸p nµy rÊt chÝnh x¸c nh­ng cång kÒnh, phøc t¹p. 3.2. Ph­¬ng ph¸p ®o nhiÖt l­îng gi¸n tiÕp qua th«ng sè h« hÊp3.2.1- Th­¬ng sè h« hÊp vµ gi¸ trÞ nhiÖt l­îng cña oxy * TSHH: V CO2 TSHH =  V O2  trong cïng mét thêi gian. Víi glucid, TSHH = 1,000. Víi lipid, TSHH = 0,703. Víi protid, TSHH = 0,800. - GTNL cña O2 lµ nhiÖt l­îng gi¶i phãng khi dïng 1 lit O2 ®Ó ®èt ch¸y mét chÊt nµo ®ã thµnh CO2 + H2O. GTNL: - víi G: 5,05 Kcal - víi P: 4,60 Kcal - víi L: 4,69 Kcal + T­¬ng quan gi÷a TSHH vµ GTNL cña O2. 3.2.2. Ph­¬ng ph¸p h« hÊp vßng kÝn Dùa vµo V-O2 bÞ tiªu thô: Q = V.J (V: thÓ tÝch O2 bÞ tiªu hao; J:GTNL cña O2) PP nµy kh«ng tÝnh ®­îc TSHH, v× vËy th­êng chØ ®Ó ®o CHCS, vµ lÊy GTNL cña O2 = 4,825KCal cho chÕ ®é ¨n hçn hîp cã TSHH = 0,83 . 3.2.3- Ph­¬ng ph¸p h« hÊp vßng më. §èi t­îng ®eo tói Douglas, §èi t­îng lao ®éng 6 hay 10 min, lÊy khÝ tõ tói; x¸c ®Þnh V, thµnh phÇn khÝ vµ so víi thµnh phÇn khÝ hÝt vµo... VÝ dô: trong 10min, V thë ra lµ 100l, thµnh phÇn khÝ thë ra vµ hÝt vµo lµ: Thµnh phÇn HÝt vµo Thë ra O2 20% 16% CO2 0% 4% VO2 tiªu thô trong 10min lµ: (20%-16%). 100l = 4l VCO2 ®µo th¶i trong 10min lµ: (4%-0%). 100l = 4l. TSHH =4/4 = 1GTNL cña O2 = 5,047 KCal. N¨ng l­îng Q = 4 x 5,047 = 20,18KCal. 3.3. Ph­¬ng ph¸p gi¸n tiÕp qua th«ng sè thøc ¨n Theo ph­¬ng ph¸p nµy, ph¶i ®Þnh l­îng khÈu phÇn ¨n: P, L, G, ¨n vµo trõ ®i phÇn thøc ¨n ®µo th¶i ra ngoµi theo ph©n, råi nh©n víi gi¸ trÞ nhiÖt cña tõng chÊt. - 1g G cho 4,1 Kcal - 1g P cho 4,1 Kcal - 1g L cho 9,3 Kcal Ph­¬ng ph¸p nµy ®é chÝnh x¸c kh«ng cao . ®iÒu hoµ th©n nhiÖt môc tiªu häc tËp: - Tr×nh bµy ®­îc th©n nhiÖt vµ dao ®éng th©n nhiÖt. - C¸c con ®­êng sinh nhiÖt vµ th¶i nhiÖt. - Ph¶n x¹ ®iÒu nhiÖt. 1. H»ng nhiÖt vµ biÕn nhiÖt §éng vËt biÕn nhiÖt (§V m¸u l¹nh). §éng vËt h»ng nhiÖt (§V m¸u nãng). H»ng nhiÖt ë §V m¸u nãng rÊt quan träng. - §iÒu nhiÖt lµ gi÷ cho nhiÖt ®é c¬ thÓ "h»ng ®Þnh” trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é m«i tr­êng thay ®æi. 2. Th©n nhiÖt TN lµ nhiÖt ®é c¬ thÓ do qu¸ chuyÓn ho¸ vËt chÊt t¹o ra. Chia TN lµm 2 lo¹i: nhiÖt ®é ngo¹i vi vµ nhiÖt ®é trung t©m. TN lµ chØ nhiÖt ®é trung t©m cña c¬ thÓ. 2.1. NhiÖt ®é trung t©m. N§ TT©m, gäi lµ “nhiÖt ®é lâi”, lµ N§ cña c¸c c¬ quan néi t¹ng ... §Æc ®iÓm: lu«n cao , æn ®Þnh, Ýt chÞu ¶nh h­ëng cña N§ m«i tr­êng, ¶nh h­ëng trùc tiÕp tíi CH TB. Th­êng ®o N§TT©m ë: Trùc trµng : 36o5-37o5C D­íi l­ìi : thÊp h¬n trùc trµng 005C Hè n¸ch : thÊp h¬n trùc trµng 006-10C (th­êng ®­îc dïng nhÊt). Th«ng th­êng N§ hè n¸ch: 3602-3609C (lÊy giíi h¹n trung b×nh lµ 370C). 2.2. NhiÖt ®é ngo¹i vi - Lµ N§ ë phÇn da c¬ thÓ, hay N§ "vá", - §Æc ®iÓm: thÊp h¬n N§TT, Ýt ¶nh h­ëng tíi chuyÓn ho¸ vËt chÊt, dao ®éng theo N§ m«i tr­êng. - N§ ë c¸c vïng da lµ kh¸c nhau: cao ë th©n m×nh, ®Çu; thÊp dÇn tõ ®Çu chi ®Õn ngän chi. - N§ da th­êng ®­îc dïng ®Ó NC trong y häc lao ®éng. Burton ®· ®­a ra kh¸i niÖm N§ da trung b×nh (T0dtb): T0dtb = (T0 da ngùc x 0,5) + (T0 da c¼ng ch©n x 0,36) + (T0 da c¼ng tay x 0,14). (Trong ®ã: 0,5; 0,36; 0,14 lµ hÖ sè chØ phÇn diÖn tÝch da: th©n, chi d­íi, chi trªn so víi toµn c¬ thÓ). Ttbct = 0,6 To tr.tr. + 0,4 To tbd 2.3. Dao ®éng b×nh th­êng cña th©n nhiÖt - Dao ®éng trong ngµy: 0,5 - 0,70C (thÊp: 2-4 giê s¸ng, cao :13-15 giê chiÒu). - Ngñ: To thÊp h¬n thøc. - Khi nãng, sau ¨n, sau lao ®éng: To t¨ng 1-20C. - ë phô n÷, nöa sau CKKN To t¨ng 0,3-0,50C. Giíi h¹n nhiÖt ®é c¬ thÓ: 250-420C. khi To 420C: chÕt. 3. Qu¸ tr×nh sinh nhiÖt 3.1. ChuyÓn ho¸ vËt chÊt - Oxy ho¸ vËt chÊt trong c¬ thÓ lµ nguån SN c¬ b¶n: CHVC ë gan chiÕm 20-30%  nhiÖt ®é: 37,80-380C. - HÖ giao c¶m, T3, T4, glucocorticoid, progesteron, catecholamin: lµm t¨ng CH  t¨ng SN. - SN lµ th­êng xuyªn, nh­ng t¨ng ë m«i tr­êng l¹nh vµ gi¶m ë m«i tr­êng nãng. 3.2. Co c¬ Co c¬, ho¸ n¨ngc¬ n¨ng vµ nhiÖt n¨ng (75% n¨ng l­îng sinh ra d­íi d¹ng nhiÖt). C¨ng c¬ SN t¨ng 10% so víi khi c¬ ë tr¹ng th¸i gi·n. Khi lao ®éng nÆng, tiªu hao NL t¨ng 400-500% so víi lóc nghØ. - Run c¬ do l¹nh, SN t¨ng tíi 200% so víi lóc yªn nghØ. 4. Qu¸ tr×nh th¶i nhiÖt . Sù th¶i nhiÖt phô thuéc nhiÒu vµo 2 yÕu tè: líp c¸ch nhiÖt vµ hÖ to¶ nhiÖt cña da. 4.1. Líp c¸ch nhiÖt vµ hÖ to¶ nhiÖt cña da. - Líp c¸ch nhiÖt bao gåm da vµ c¸c m« dd (m« mì) c¸ch nhiÖt tèt. Phô n÷ cã líp mì dd dµy h¬n c¸ch nhiÖt tèt h¬n nam . - HÖ to¶ nhiÖt cña da phô thuéc qu¸ tr×nh §H dßng m¸u qua hÖ m¹ch dd. 4.2. Th¶i nhiÖt b»ng truyÒn nhiÖt - TruyÒn nhiÖt bøc x¹: nhiÖt truyÒn tõ vËt cã nhiÖt ®é cao sang vËt nhiÖt ®é thÊp mµ kh«ng tiÕp xóc trùc tiÕp. Mµu tr¾ng ph¶n chiÕu 100% tia bøc x¹, mµu ®en hÊp thô 100% tia bøc x¹ nhiÖt cña mÆt trêi. - DÉn truyÒn nhiÖt: lµ truyÒn nhiÖt trùc tiÕp khi c¬ thÓ tiÕp xóc trùc tiÕp víi vËt cã nhiÖt ®é thÊp h¬n. - TruyÒn nhiÖt ®èi l­u: c¬ thÓ tiÕp xóc víi kh«ng khÝ hoÆc n­íc cã nhiÖt ®é thÊp h¬n nhiÖt ®é da vµ lu«n chuyÓn ®éng, t¹o nªn dßng ®èi l­u. 4.2. Th¶i nhiÖt b»ng truyÒn nhiÖt TruyÒn nhiÖt ®èi l­u phô thuéc vµo diÖn tÝch da vµ tèc ®é giã. C¬ thÓ ng©m m×nh trong n­íc  truyÒn nhiÖt ®èi l­u nhanh h¬n nhiÒu so víi kh«ng khÝdÔ c¶m l¹nh. *Ba h×nh thøc th¶i nhiÖt nªu trªn chØ thùc hiÖn ®­îc khi nhiÖt ®é da lín h¬n nhiÖt ®é m«i tr­êng. NÕu nhiÖt ®é m«i tr­êng >340C th× c¬ thÓ l¹i nhËn nhiÖt tõ m«i tr­êng. 4.3. Th¶i nhiÖt b»ng ®­êng bèc h¬i n­íc - 1g H2O tõ láng thµnh h¬i: lÊy ®i 0,58 KCal. - C¬ thÓ th¶i 400-500KCal/24h, t­¬ng ®­¬ng th¶i 700-900ml H2O, (300-350ml qua ®­êng h« hÊp; 400-600ml qua da). + Bèc h¬i n­íc qua ®­êng h« hÊp: th«ng khÝ phæi t¨ngbèc h¬i n­íc t¨ng. Ýt cã ý nghÜa chèng nãng ®èi víi ng­êi. - Kho¶ng 2 triÖu tuyÕn må h«i ë bÒ mÆt da (trõ m«i, sinh dôc). TuyÕn cã 2 phÇn: phÇn bói vµ phÇn èng. . Sù bµi tiÕt må h«i cã c¬ chÕ thÝch nghi. + Bèc h¬i n­íc qua da: qua kÏ c¸c tÕ bµo và bµi tiÕt må h«i. ĐH ho¹t ®éng cña tuyÕn do hÖ thÇn kinh giao c¶m vµ c¸c yÕu tè thÓ dÞch. Sîi giao c¶m chi phèi tuyÕn må h«i tiÕt Acetylcholin; catecholamin còng kÝch thÝch bµi tiÕt må h«i. - C¸c hormon: mineralocorticoid lµm t¨ng t¸i hÊp thu Na+, Cl-, t¨ng ®µo th¶i K+. - Mét sè chÊt: pilocarpin, cholin, eserin, prostigmin lµm t¨ng bµi tiÕt må h«i. atropin lµm øc chÕ bµi tiÕt må h«i. - Theo Dubois Reymond : khi nhiÖt ®é kh«ng khÝ 200C: Lóc nghØ c¬ thÓ th¶i 100KCal/h (bøc x¹ 66%; bèc h¬i 19%, dÉn truyÒn vµ ®èi l­u 15%). Sau khi thi ®Êu TT tæng nhiÖt th¶i 600 KCal/h: - bèc h¬i n­íc 75%, - bøc x¹ 12%, - ®èi l­u vµ dÉn truyÒn 13%. - Khi nhiÖt ®é kh«ng khÝ >350C: th¶i nhiÖt chØ cßn con ®­êng bèc h¬i n­íc. NÕu c¬ thÓ s¶n xuÊt 2400-2800KCal/24h  bèc h¬i 4,5 lÝt n­íc qua da. Khi lao ®éng trong m«i tr­êng nãng, cã thÓ bµi tiÕt 3,4 l må h«i/1h. - Sù bèc h¬i phô thuéc quan träng nhÊt vµo ®é Èm kh«ng khÝ. - QuÇn ¸o da, nilon, cao su, v¶i dµy, xèp c¶n trë bèc h¬i n­íc. Giã lµm cho bèc h¬i n­íc t¨ng. 5. §iÒu hoµ th©n nhiÖt C¬ thÓ duy tr× æn nhiÖt 370C khi nhiÖt ®é m«i tr­êng dao ®éng -500C  +500C lµ nhê c¬ chÕ ®iÒu nhiÖt (ph¶n x¹ ®iÒu nhiÖt). 5.1. Thô c¶m thÓ nhiÖt TCT ngo¹i vi ë da vµ c¸c m« s©u: Ruffini (nãng), Krauss (l¹nh). - TCT thµnh m¹ch vµ TKTW (T.Sèng, RF th©n n·o, hypothalamus), nhËn c¶m sù thay ®æi To dßng m¸u. TCT vïng d­íi ®åi cßn ®­îc gäi lµ c¬ quan ph¸t hiÖn nhiÖt (Termodetector). 5.2. §­êng dÉn truyÒn c¶m gi¸c nhiÖt - Xung ®éng theo sîi c¶m gi¸c rÔ sau TS  b¾t chÐo cét sèng sang bªn ®èi diÖn  bã cung  §åi thÞ  VN·o. Trªn ®­êng ®i cho nh¸nh vµo TKhu §N ë vïng d­íi ®åi (hypothalamus) vµ thÓ l­íi. - Xung ®éng tõ TKTW trùc tiÕp tíi TKhu §N. 5.3. Trung khu ®iÒu nhiÖt - PhÇn tr­íc vïng d­¬Ý ®åi: §H Qtr` th¶I Nh (chèng nãng): g©y gi·n m¹ch, ra må h«i. - PhÇn sau vïng D§: §H Qtr` Sinh Nh (chèng l¹nh): co m¹ch, t¨ng chuyÓn ho¸, t¨ng glucose m¸u, run... - §a sè VK, VR t¸c ®éng vµ TK§Nsèt. - NhiÒu thuèc ®iÒu trÞ sèt còng t¸c dông vµo TK §N. - VN·o: c¶m nhËn ®­îc nãng, l¹nh §H b»ng H/®éng cã ý thøc. 5.4. §­êng dÉn truyÒn ly t©m. - D©y TK giao c¶m vµ phã giao c¶m§H SN vµ TN. -TKhu §N  tuû sèng  run. - Hormon d®hormon t.yªnhormon th.thËn, gi¸p tr¹ng... ®h` SN vµ TN. 5.5. C¬ quan thùc hiÖn. - TÊt c¶ c¸c tÕ bµo cña c¬ thÓ, ®Æc biÖt lµ gan, c¬, tuyÕn må h«i, m¹ch m¸u da, hÖ h« hÊp. - TÕ bµo tuyÕn néi tiÕtbµi tiÕt hormon. 6. C¬ chÕ chèng nãng. = t¨ng TN, gi¶m SN. 6.1. T¨ng bµi tiÕt må h«i. - Th nhiÖt chØ t¨ng 0,2oCKth TK§N b. tiÕt må h«i. - T¹i chç Gi¶i phãng bradykinin  gi·n m¹ch, t¨ng b. tiÕt må h«i... Lao ®éng trong m«i tr­êng nãng b.tiÕt 3,5 l må h«i/1h, 8h lao ®éng bµi tiÕt 10-12 l må h«i. Do mÊt n­íc qua ®­êng må h«i qu¸ línmÊt Na+rèi lo¹n c©n b»ng n­íc-®iÖn gi¶ichuét rót, co giËt, cã thÓ truþ tuÇn hoµn. 6.2. Gi·n m¹ch th¶i nhiÖt - B. th­êng khèi l­îng m¸u qua da 5-10% l­u l­îng tim (200-300ml/m2 da/min). - Khi c¬ thÓ t¨ng g¸nh nhiÖtm¹ch d. da gi·n nhiÖt vïng lâivïng váTN ra ngoµi + b.tiÕt må h«i. 6.3. T¨ng th«ng khÝ th¶i nhiÖt Mét sè §V cã Ýt tuyÕn må h«i (chã, tr©u) hoÆc cã nhiÒu l«ng nªn th¶i nhiÖt b»ng t¨ng th«ng khÝ: thë nhanh vµ n«ng  t¨ng l­u chuyÓn dßng khÝ trªn ®­êng thë  t¨ng bèc h¬i n­íc chø kh«ng lµm t¨ng th«ng khÝ PN kh«ng rèi lo¹n c©n b»ng acid-base. ë ng­êi vai trß nµy kh«ng ®¸ng kÓ, chØ cã ý nghÜa khi lao ®éng trong m«i tr­êng nãng, ®é Èm cao. 6.4. Gi¶m sinh nhiÖt. - Gi¶m b.tiÕt catecholamin, T3- T4, gi¶m tiªu ho¸ vµ hÊp thu do cã c¶m gi¸c mÖt, ch¸n ¨n, gi¶m ho¹t ®éng c¬. 7. C¬ chÕ chèng l¹nh Trong m«i tr­êng N§ thÊp  t¨ng SN, gi¶m TN (chèng l¹nh). 7.1. T¨ng sinh nhiÖt - Vïng d® bÞ k.thÝchHP giao c¶m t¨ng adrenalin, T3, T4t¨ng glucose m¸ut¨ng oxy ho¸t¨ng tæng hîp ATP. - Run c¬ do PX l¹nh: TK ë vïng dd (phÇn sau)  tuû sèng  run. 7.2. Gi¶m th¶i nhiÖt - TK giao c¶mco m¹ch dat¨ng bÒ dµy c¸ch nhiÖt vµ gi¶m chuyÓn nhiÖt tõ vïng lâi ra vïng vági¶m TN. - Gi¶m b. tiÕt må h«i vµ bèc h¬i n­íc qua da gi¶m TN. - Dùng ch©n l«ngt¨ng bÒ dµy líp l«ng c¸ch nhiÖt (§V). - ë ng­êi: l¹nh Px¹ sën da gµ chèng l¹nh cã ý thøc 8. Møc chuÈn cña c¬ chÕ ®iÒu hoµ nhiÖt vïng d­íi ®åi - Møc chuÈn (set point) ë TK§N vïng d®: b.th­êng vïng d® ®¹t møc tíi h¹n 37,10C  SN chØ cßn møc c¬ së, q. tr×nh TN b¾t ®Çu t¨ng. - Khi N§ c¬ thÓ >37,10C  b. tiÕt må h«i. TN > SN  æn nhiÖt. - Khi N§ c¬ thÓ TN  æn nhiÖt. - Giíi h¹n 37,10C gäi lµ møc chuÈn. Møc chuÈn nhiÖt kh«ng cè ®Þnh mµ phô thuéc vµo N§ da vµ N§ c¬ quan néi t¹ng. N§ da t¨ng  møc chuÈn thÊp. N§ da gi¶m  møc chuÈn cao (rÊt linh ho¹t). 9. Rèi lo¹n ®iÒu hoµ nhiÖt 9.1. Sèt - TK§N tæn th­¬ng do u, bÞ k.thÝch do VK, VR, ho¸ chÊt, m« tæn th­¬ng (c¸c chÊt g©y sèt: Interleukin-1 t¨ng prostaglandin), m«i tr­êng qu¸ nãngmøc chuÈn t¨ng h¬n b.th­êngt¨ng SNt¨ng N§ c¬ thÓsèt. (aspirin ¦C tæng hîp prostaglandinh¹ sèt). - Khi sèt, thÊy l¹nh, co m¹ch da, næi gai èc, run c¬, t¨ng adrenalin. 9.2. Say nãng, say n¾ng Lao ®éng nÆng trong m«i tr­êng nãng Èm cao, hoÆc trêi qu¸ nãng v­ît giíi h¹n §N th©n N§ c¬ thÓ t¨ng. Khi N§ c¬ thÓ 41,50C-420C: bÞ say nãng, gi·n m¹ch ngo¹i vida ®á, nãng bõng, ng©y ngÊt, cho¸ng v¸ngmª s¶ng, bÊt tØnhsèc. 9.3. C¶m l¹nh N§ c¬ thÓ < 350C ®Õn 29-300C kh«ng cßn hiÖu lùc §N: run c¬, co m¹ch ngo¹i vi  da t¸i nhît  N§ tiÕp tôc gi¶m  gi¶m chuyÓn ho¸, nhÞp tim, huyÕt ¸p, da l¹nh cãng, mÊt c¶m gi¸c, h«n mª. NÕu ®Çu ngãn ch©n, ngãn tay bÞ ®«ng cøngtæn th­¬ng m«. 9.4. H¹ nhiÖt nh©n t¹o N§ c¬ thÓ h¹ 30-320CchuyÓn ho¸ vµ nhu cÇu oxy gi¶msù biÕn ®æi sinh lý kh«ng cã g× nghiªm trängc¬ thÓ t¨ng søc chÞu ®ùng víi phÉu thuËt vµ thêi gian ngõng tim. H¹ nhiÖt toµn th©n: thuèc an thÇn øc chÕ TKhu §N vïng d/® sau ®ã tiÕn hµnh h¹ nhiÖt c¬ thÓ. Còng cã thÓ h¹ nhiÖt bé phËn b»ng c¸ch truyÒn huyÕt thanh l¹nh qua c¬ quan phÉu thuËt. hÕt Dd cã c¸c bói tÜnh m¹ch n«ng, s©u ë ch©n b× n«ng, s©u (quanh nang l«ng, tuyÕn må h«i, tuyÕn b·). Gi÷a hÖ m¹ch n«ng-s©u cã c¸c nh¸nh nèi ®éng - tÜnh m¹ch . Khi nh¸nh nèi më, m¸u kh«ng qua bói tÜnh m¹ch n«ng mµ dån vÒ bói tÜnh m¹ch s©ubÒ dµy líp da c¸ch nhiÖt t¨ngnhiÖt truyÒn tõ "lâi" ra "vá" gi¶mh¹n chÕ th¶i nhiÖt. Khi nh¸nh nèi ®ãng (co)m¸u qua bói tÜnh m¹ch n«ng t¨ng, nhiÖt truyÒn tõ "lâi" ra "vá" t¨ngt¨ng th¶i nhiÖt. §iÒu hoµ l­îng m¸u qua da nhê hÖ thÇn kinh giao c¶m. 9. Rèi lo¹n ®iÒu hoµ nhiÖt 9.1. Sèt - TK§N tæn th­¬ng do u, bÞ k. thÝch do VK, VR, ho¸ chÊt, tæ chøc tæn th­¬ng (c¸c chÊt g©y sèt), m«i tr­êng qu¸ nãngmøc chuÈn t¨ng h¬n b.th­êngt¨ng SNt¨ng N§ c¬ thÓsèt. - Nay ng­êi ta ®Ò cËp tíi chÊt g©y sèt (pyrogens) néi sinh: interleukin-1 (N, §TB, L b. tiÕt sau khi thùc bµo VK ). Interleukin-1 t¨ngprostaglandin t¨ng k.thÝch vïng d® g©y sèt( aspirin ¦C tæng hîp prostaglandinh¹ sèt). - Khi sèt, thÊy l¹nh, co m¹ch da, næi gai èc, run c¬, t¨ng adrenalin. Khi N§ ®¹t møc chuÈn míing­êi bÖnh kh«ng thÊy l¹nh n÷a. T¸c nh©n g©y sèt kh«ng cßnmøc chuÈn vÒ b×nh th­êngg©y PX chèng nãng: gi·n m¹ch, t¨ng bµi tiÕt må h«i.